სტატია
ქალისა და მამაკაცის როლი ბიოლოგიური განსხვავებებით არის განპირობებული. ეს განსხვავებები გავლენას არ ახდენს ადამიანის უნარზე, ინტელექტზე ან გადაწყვეტილების მიღების უნარზე. მიუხედავად ამისა, გენდერული ნორმა სქესობრივ განსხვავებებს სოციალური როლის განსაზღვრის ფუნქციას ანიჭებს. საზოგადოებაში დამკვიდრების შემდეგ, სოციალური როლები სტერეოტიპებად იქცევა, რომლებიც ადამიანს მათი გენდერული იდენტობის მძევლებად აქცევს. ეს იწვევს უფლებებში გენდერულ დისბალანსს - რისი უფლებაც აქვს ერთს, ეკრძალება მეორეს. მაგალითად, თუ ბიჭი დაქორწინდება მტრის გვარის გოგონაზე, ეს არასასურველი ფაქტია, მაგრამ მაინც დასაშვებია ეს ქმედება, გოგონასთვის კი მიუტევებელია მტრის ბანაკის ვაჟზე დაქორწინება. შეზღუდვები, ასევე, ეხება ემოციების გამოხატვას. მამაკაცს შეუძლია საჯაროდ გამოხატოს თავისი გრძნობები ქალის მიმართ (შეაქოს იგი პოეზიით, სიმღერებით), ქალს კი ასეთი საქციელი არ შეეფერება. (ის შეიძლება იყოს სიყვარულის ობიექტი, მაგრამ არა სუბიექტი).
გენდერული სტერეოტიპები ომში
სტერეოტიპები ქმნიან ქცევის მოდელს სოციალური ცხოვრების ყველა დონეზე - ოჯახებში, თემებში, ქალაქებსა და ქვეყნებში. კონფლიქტის ან ომის დროს ქალები და მამაკაცები ვერ იქცევიან ისე, როგორც ამას მათი ინდივიდუალობა კარნახობს, არამედ ისე, როგორც ამას მათ გენდერული როლი სთავაზობს. ეს სპექტაკლის მსგავსია - ყველა თავის როლს ასრულებს. თუ თეატრში ქალს შეუძლია მამაკაცის როლი შეასრულოს, ან პირიქით, კონსერვატიული საზოგადოების ცხოვრებაში ეს შეუძლებელია. ადამიანების ქცევა განპირობებულია მოცემული ტრაექტორიით: კაცი უნდა წავიდეს ომში და თავი გაწიროს, ქალმა კი მას მხარი უნდა დაუჭიროს ამ ქმედებაში, დედამ უნდა აღზარდოს მეომარი ვაჟი. ქართველმა პოლიტიკოსმა ნინო ბურჯანაძემ (პარლამენტის სპიკერი 2001-2008) ერთხელ თქვა: ”მას ორი ვაჟი ჰყავს. საჭიროების შემთხვევაში, ერთს გავაგზავნის აფხაზეთში, ხოლო მეორეს – სამხრეთ ოსეთში. წამყვანმა სახელმწიფო მოღვაწემ გაამყარა გენდერული სტერეოტიპი–,,დედამ უნდა აღზარდოს მეომარი შვილები“.
ასე იყო ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის დროსაც. ქალები და მამაკაცები მოქმედებდნენ თავიანთი გენდერული როლების შესაბამისად და ამით ახდენდნენ ერთობის დემონსტრირებას ეთნოპოლიტიკური კონფლიქტის წინაშე. როდესაც აფხაზეთის ტერიტორიაზე ერთად მცხოვრები ქართველები და აფხაზები მიხვდნენ, რომ კონფლიქტი გარდაუვალია, მათ დაიწყეს ახალი როლების მოსინჯვა და შესაბამისი „სამოსის“ ტარება - ეს იყო ეთნიკური ნაციონალიზმის „სამოსი“. მანამდე ისინი ურთიერთობდნენ, როგორც მეზობლები, მეგობრები, თანამშრომლები; ომის დროს კი გაჩნდა ეთნიკური ხასიათის ახალი კავშირები. აირჩიე, ვის ბანაკში ხარ – აფხაზების თუ ქართველების. აირჩიე ბანაკი? ახლა მოიქეცი შესაბამისად. ასე რომ – კონსერვატიული საზოგადოება აყალიბებს გენდერულ წესრიგს - აქ არიან შენიანები, იქ კი მტრები. დაყოფა” ჩვენიანებად” და ”მტრებად” ნაციონალიზმის ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპია. კონფლიქტის დროს ნაციონალიზმი და გენდერული ქცევები განუყოფელ ერთობას ქმნიან. ამავე დროს, თუ შეიძლება ბანაკის არჩევა ეთნიურობის მიხედვით (ხშირია შემთხვევები, როდესაც ქართველები აფხაზეთის მხარეს რჩებოდნენ და პირიქით), გენდერული თვალსაზრისით ეს თითქმის შეუძლებელია. მამკააცი ყოველთვის უნდა იყოს მამაცი. დეზერტირი ადამიანი არის სოციალური ნორმის დარღვევა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის იმსახურებს საზოგადოებისგან დაგმობას.
სიმბოლოები გენდერული სტერეოტიპების განმტკიცებისთვის
იმისათვის, რომ გენდერულმა სტერეოტიპებმა იმუშაონ, ეს სტერეოტიპები ძლიერდებიან გამოსახულებებით, სიმბოლოებით, რომლებიც შექმნილია ჩვენიანებისა და მტრების შორის საზღვრის დასადგენად. თუ რელიგია განმტკიცებულია ყოველდღიური საქმიანობითა და რეგულარული დღესასწაულებით, ნაციონალიზმში არ არსებობს ისეთი "კალენდარი", რომელსაც ის დაეყრდნობა. ამიტომ, ნაციონალიზმი იკვებება სიმბოლოებით, მაგრამ ეს სიმბოლოები უნდა იყოს კონკრეტული (როგორიცაა მაგ., ქრისტე ჯვარზე). ხალხთა ისტორიაში მრავლადაა მსგავსი გამოსახულება. მაგალითად, მარიანა - მოშიშვლებული მკერდით, მხატვარ ეჟენ დელაკრუას ტილოზე "თავისუფლება ხალხს ხელმძღვანელობს" - საფრანგეთის რესპუბლიკის სიმბოლოდ იქცა. საქართველოშიც არსებობს ასეთი სიმბოლო, ,, ქართლის დედა“ ქალს ერთ ხელში მახვილი უჭირავს, მეორეში კი ღვინის ფიალა. მაგრამ ორივე სიმბოლო მამაკაცს განასახიერებს. საქართველოში ასეთი ქალები არ არსებობენ - ყოველ შემთხვევაში, სოციუმი არ მიესალმება ქალის ასეთ ქცევას. მაგრამ ამ ქანდაკებას მეტაფორული დანიშნულება აქვს, ის აერთიანებს გენდერულ განსხვავებებს მამაკაცის თვისებების სასარგებლოდ
დომინირება ყოველთვის და ყველგან: ომში და მშვიდობიან დროს
ომის დროს ქცევის მამრობითი მოდელი დომინირებს. ქალები, თავიანთი აღზრდიდან გამომდინარე, მხარს უჭერენ მამაკაცის დომინირების სურვილს და ხშირად ხელსაც უწყობენ, რომ მამაკაცმა ამის დემონსტრირება მოახდინოს. ამ ფაქტზე მშვენივრად მეტყველებს იმპერატორ ნიკოლოზ მეორისა და მისი მეუღლის ალექსანდრას მიმოწერა. თავის წერილებში იმპერატრიცა ქმარს უბიძგებს სამეფო კარზე ინტრიგების ძალისმიერი გზებით გადაწყვეტისკენ: „შენ ხარ მეფე! აჩვენე შენი ძალა, დაარტყი მუშტი!” აქეზებს იგი მეფეს. დადგენილი ნორმების საწინააღმდეგოდ, მამაკაცები ქალებზე არანაკლებ იტანჯებიან მათზე დაკისრებული როლის გამო. ისინიც სტერეოტიპების მძევლები არიან და უარს ვერ იტყვიან თავიანთი როლების შესრულებაზე. დედა, რომელიც შვილს არ უშვებს ომში, სწირავს შვილსაც და საკუთარ თავსაც საზოგადოებისგან შეურაცხყოფის მისაღებად. ეს ერთგვარი გენდერული ხაფანგია. ეს ამძიმებს პრობლემებს არა მხოლოდ ომში, არამედ მშვიდობიან დროსაც. აი, თვალსაჩინო მაგალითი ამ თეზისის დასადასტურებლად - კრიზისია ქართულ პოლიტიკაში. ხელისუფლება და ოპოზიცია მთელი ექვსი თვის განმავლობაში ვერაფერზე შეთანხმდნენ. დათმობა არავის სურს, რადგან დათმობა არაკაცური საქციელია და სისუსტედ ჩაითვლება. საბავშვო თამაშივითაა - ვინც პირველი დაახამხამებს თვალს, წაგებულიც ისაა. მაღალი რანგის ევროპელი დიპლომატის ჩამოსვლამაც კი ვერ დაძრა სიტუაცია მკვდარი წერტილიდან. პრინციპულობა უფრო მნიშვნელოვანი არმოჩნდა, ვიდრე კონსენსუსი და კომპრომისი - და არავის აინტერესებს, რომ ეს პრინციპულობა ანგრევს ნდობას და საზოგადოების მოლოდინებს მდგრად განითარებაზე. მაშინ როცა, ქართული საექსპერტო საზოგადოება მოუწოდებს ქართველ პოლიტიკოსებს აფხაზურ და სამხრეთ ოსურ მხარეებთან გამართონ მოლაპარაკებები, იგივე ქართველი პოლიტიკოსები ერთმანეთთანაც კი ვერ პოულობენ საერთო ენას.
სამშვიდობო პროცესი და მოლაპარაკებები
მამაკაცი, რომელიც შეჩვეულია ომში დომინირებას, მას ომის შემდეგაც შემდეგ სურს, იყოს დომინანტი. მოლაპარაკებების პროცესში ის ისევე იქცევა, როგორც ომში - პრინციპულია, არ მიდის დათმობებზე. მაგრამ თუ ომში მამაკაცის პრინციპულობა მისი ფიზიკური ძალითაა განპირობებული, მოლაპარაკებებში მას აღარ სჭირდება კუნთები. აქ ინტელექტია საჭირო. ძალა კარგია ბრძოლის ველზე; მოლაპარაკებებსა და სამშვიდობო პროცესში არანაკლებ მნიშვნელობას იძენს მოქნილობა და სიმშვიდე - თვისებები, რომელთაც ქალებს მათი გენდერულ როლი ანიჭებს. ომში სიტუაციას მართავენ გენერლები, ომის შემდეგ - პოლიტიკოსები და დიპლომატები. თუ ქალები საკუთარ ხელში აიღებენ ინიციატივას სამშვიდობო პროცესის სამართავად, ისინი ერთი გასროლით ორ კურდღელს მოინადირებენ - მრავაფეროვანს გახდიან კონფლიქტის მშვიდობიან მოგვარების რესურსებს და აუცილებელი სტერეოტიპული ქცევისგან გაათავისუფლებენ მამაკაცებს. ვთვლი რომ, არა მხოლოდ ქალი იტანჯება მასზე დაკისრებულ როლით - მამაკაცებიც ასევე, არიან თავიანთი გენდერული ვალდებულებების მძევლები.
მომავალი
ძნელია ზუსტად განისაზღვროს, ესა თუ ის კონკრეტული ქმედება გენდერული მიდგომის შედეგია თუ ინდივიდუალური უნარ-ჩვევების. ნებისმიერ შემთხვევაში, სოციალურმა კულტურამ ხელი უნდა შეუწყოს ადამიანებში ინდივიდუალური თვისებების განვითარებას და განმტკიცებას. ადამიანმა გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს თავისი შესაძლებლობებისა და უნარების შესაბამისად, საზოგადოების მიერ დადგენილი გენდერული ჩარჩოს გათვალისწინების გარეშე. დღეს ახალგაზრდა გოგონები და ბიჭები გრძნობენ, რამდენად პირობითია გენდერული როლები. მათ სურთ, აირჩიონ ქცევის საკუთარი მოდელი და არ შეასრულონ დაკისრებული როლები. საზოგადოებაში ხდება ღირებულებების დაპირისპირება. სტერეოტიპების დარღვევა მტკივნეული პროცესია. ამიტომ, ტრადიციულ საზოგადოებებს არ სურთ დადგენილი ნორმების შეცვლა. ასეთ საზოგადოებებს ფემინიზმის ეშინიათ, რადგან ის ანგრევს სტერეოტიპებს. ეს პროცესი უკვე დაწყებულია ახალგაზრდებში. მართალია, ის ჯერ კიდევ სუსტია და სტერეოტიპები კვლავ ძლიერია, მაგრამ ინსტიტუციონალურ დონეზე, ცვლილებები დაიწყო. საქართველო შეუერთდა საერთაშორისო რეზოლუციებს, რომლებიც ეხება გენდერულ ასპექტებს და ხელს უწყობს ქალთა მონაწილეობას სამშვიდობო პროცესში - ეს არის გაეროს რეზოლუციები #1325, #1820, #1888, #1889, #1960. მაგრამ ეს არ არის საკმარისი. ჩვენ გვჭირდება ცვლილებები საზოგადოებაში, რომელიც, სამწუხაროდ, ამისთვის მზად არ არის. ამიტომ, ყველა წამოწყებას უნდა დაეხმაროს საგანმანათლებლო პროექტები. აუცილებელია ბავშვობიდან დაიწყოს ქალებისა და მამაკაცების სოციალური როლების გადახედვა და გადაფასება. ორივე სქესს უნდა განემარტოს, რომ არც ქალი და არც მამაკაცი არ არის ვალდებული, ყოველთვის დარჩეს გენდერული ქცევის ჩარჩოებში, რომ სოციალური როლის დაკარგვა ან შეცვლა არ არის საშიში, მამაკაცს აქვს სისუსტის უფლება, ქალი კი შეიძლება იყოს ძლიერი. ადამიანებს - მამაკაცებსაც და ქალებსაც - უნდა მიეცეთ საკუთარი თავის რეალიზაციის შესაძლებლობა.
პაატა ზაქარეიშვილი
Гендерный фактор в конфликтах и миротворчестве
Говоря о гендере, чаще подразумевают защиту прав женщин. Разумеется, это важный компонент, но понятие «гендер» – гораздо более глубокое. Я хотел бы взглянуть на тему шире, возможно, с философского ракурса.
Для меня термин «гендер» подразумевает социальные роли мужчины и женщины, утвержденные в традиционных обществах. Эти роли предполагают определенную модель поведения, которым должны следовать мужчины и женщины по праву принадлежности к полу в конкретных ситуациях. По этим ролям мужчина – воин, женщина – хранительница очага. С детства мальчиков и девочек воспитывают в этом духе. Когда они вырастают, продолжают играть роль, которую им определило общество.
Принадлежность к мужчинам и женщинам обусловлена биологическими различиями. Эти различия не влияют на навыки человека, его интеллект или способность принимать решения. Однако гендерная норма придает половым различиям функцию определять социальную роль. Утвердившись в обществе, социальные роли превращаются в стереотипы, которые берут в заложники человека, в рамках своей гендерной идентификации. Это приводит к гендерному дисбалансу в правах – что положено одним, не положено другим. Например, если парень женится на девушке из клана противника, то хоть это и нежелательно, но допустимо, а девушке выйти замуж за парня из стана врага – непростительно. Ограничения касаются и выражения эмоций. Мужчина может публично выражать свои чувства к женщине (восхвалять ее в стихах, песнях), женщине такое не положено (она может быть объектом любви, но не субъектом).
Гендерные стереотипы на войне
Стереотипы формируют модель поведения на всех уровнях общественной жизни снизу вверх – в семьях, общинах, городах, странах, народах. Во время конфликта или на войне мужчины и женщины ведут себя не так, как диктует им их индивидуальность, а так, как предполагает их гендерная роль. Это как в спектакле – каждый играет свою роль. Но если в театре женщина может играть мужскую роль или наоборот, то в жизни консервативного общества это невозможно. Поведение людей обусловлено заданной траекторией: мужчина должен идти на войну и жертвовать собой, женщина должна поддерживать его в этом, мать должна растить сына-воина. (Грузинский политик Нино Бурджанадзе, будучи спикером парламента (2001-2008) сказала как-то: «Если понадобится, я пошлю одного сына в Абхазию, а другого – в Южную Осетию». Ведущий государственный деятель закрепил гендерный стереотип «мать должна воспитывать сыновей-воинов».)
Так было и во время грузино-абхазского конфликта. Мужчины и женщины действовали согласно своим ролям, закрепляя тем самым этнополитическую основу конфликта. Когда грузины и абхазы, вместе проживающие на территории Абхазии, поняли, что конфликт неизбежен, начали примерять на себя новые роли и надевать соответствующие костюмы – костюмы национализма. Раньше они общались как соседи, друзья, сотрудники, в войне у их появились новые социальные связи – национального характера. Выбирай, в чьем ты лагере – абхазов или грузин. Выбрал лагерь теперь – веди, как положено мужчине/женщине. Так консервативное общество налаживает гендерный порядок – тут свои, там чужие. Деление на «своих» и «чужих» – один из основных принципов национализма. В конфликте национализм и гендер сливаются друг с другом. При этом если национальный лагерь можно выбрать (нередки случаи, когда грузины оставались на абхазской стороне и наоборот), то гендерный – практически невозможно. Мужчина должен быть мужественным. Мужчина-дезертир – это нарушение социальной нормы, а значит, он заслуживает осуждения общества.
Символы для укрепления гендерных стереотипов
Чтобы гендерные стереотипы работали, им нужно подкрепление. Подкрепляются они образами, символами, призванными расчертить границу между своим и чужим. Если религия укрепляется ежедневными занятиями и регулярными праздниками, то в национализме подобного «календаря», который подпирал бы его, нет. Поэтому он подпитывается символами. Но символы должны быть конкретными (как Христос на кресте). Подобных образов в истории народов немало. Например, Марианна – женщина с обнаженной грудью, изображенная на картине художника Эжена Делакруа «Свобода, ведущая народ» – стала символом Французской республики. В Грузии тоже есть такой образ, довольно неоднозначный – Мать-Грузия. Женщина держит в руках меч и чашу с вином. Но оба символа – мужские. Таких женщин в Грузии нет – во всяком случае, социальные роли не приветствуют такое поведение женщины. Но у образов другая цель, метафорическая. В образе смешиваются гендерные различия: красивая женщина – Родина, хозяин земли – мужчина. Придешь с войной – встречу с мечом. Женщина с мечом и вином – закрепляющий фактор идентичности в национализме.
Доминирование всегда и везде: на войне и в мирное время
Во время войны доминирует мужская модель поведения. Женщины в силу воспитания поддерживают стремление мужчины доминировать, а нередко принуждают мужчину демонстрировать. Это прекрасно показывает переписка между императором Николаем II и его женой Александрой. В письмах императрица подталкивает мужа к силовым решениям внутридворовых интриг: «Ты же царь! Покажи свою власть, ударь кулаком!», - подстрекает она его.
Вопреки установившему мнению, мужчины страдают от навязанной роли не меньше, чем женщины. Они тоже заложники стереотипов и не могут отказаться выполнять свои роли. Мать, не отпускающая сына на войну, обрекает его и себя на позор и порицание общества. Такая гендерная западня, еще ждет своего разрешения. Она усугубляет проблемы не только на войне, но и в мирное время. Хороший пример-подтверждение этого тезиса – кризис, сложившийся в грузинской политике. Власти и оппозиция уже почти полгода не могут договориться. Никто не хочет уступать – это ведь не по-мужски, это проявление слабости (как детская игра – кто первый моргнет, тот проиграл). Даже приезд европейского дипломата высокого ранга не сдвинул ситуацию с мертвой точки. Принципиальность важнее, чем мир и порядок – и никого не волнует, что эта принципиальность совершенно неуместна и губительна. В то время как мы, грузинские эксперты, твердим, что надо общаться с абхазскими и югоосетинскими сторонами в конфликтах, грузинские политики не могут найти общий язык даже друг с другом.
Миротворчество и переговоры
Мужчина, привыкший доминировать на войне, хочет доминировать и после нее. В переговорном процессе он ведет себя так же, как на войне – принципиален, не идет на уступки. Но если на войне физическая сила мужчин к месту, то в переговорах мускулы не нужны, нужен интеллект. Принципиальность хороша на поле брани, на переговорах необходима гибкость. В миротворчестве как раз уместны гибкость и спокойствие – качества, которыми гендерная роль наделяет женщин. На войне ситуацией управляют генералы, после войны – политики и дипломаты. Если женщины возьмут на себя инициативу в миротворчестве, то убьют двух зайцев – внесут свой вклад в мирное урегулирование и позволят мужчинам выйти из гендерного тупика, освободить их из лап стереотипа без ущерба самолюбия. Ведь вопреки распространенному мнению, от навязанной роли страдают не только женщины – мужчины тоже заложники своих гендерных обязательств.
Будущее
Конечно, сложно точно определить, является ли то или иное действие результатом гендерного подхода или индивидуального. Но в любом случае, общественная культура должна способствовать тому, чтобы развивать и усиливать в людях индивидуальные качества. Человек должен принимать решение соответственно своим способностям и умениям, без оглядки на гендерные рамки, поставленные обществом.
Сегодня молодые девушки и парни чувствуют, насколько условны гендерные роли. Они хотят сами выбирать модель поведения, а не исполнять навязанные роли. Внутри общества идет столкновение ценностей. Ломка стереотипов – болезненный процесс. Именно поэтому традиционные общества опасаются феминизма – он разрушает стереотипы, а они не хотят, чтобы установившиеся роли менялись. Но менять их надо, и среди молодых уже начался процесс. Правда, пока он слабый, а стереотипы еще сильны. На институциональном уровне начались подвижки. Грузия присоединилась к международным резолюциям, которые касаются гендерных аспектов и поощряют участие женщин в миротворчестве – это Резолюции ООН №1325, №1820, №1888, №1889, №1960. Но этого недостаточно. Нужны перемены в обществе, но оно к ним не готово. Поэтому все начинания надо поддерживать образовательными проектами. Надо переосмыслить, переоценить социальные роли мужчин и женщин, начиная с детских лет. Следует объяснить обоим полам, что ни женщины, ни мужчины не обязаны оставаться всегда в своих гендерных поведенческих рамках. Терять или менять свои социальные роли не страшно, мужчина имеет право быть слабым, женщина может быть сильной. Надо дать возможность людям – мужчинам и женщинам – реализовать себя.
Паата Закареишвили
The gender factor in conflicts and the peace process
By Paata Zakareishvili
Discussions about gender tend to focus mostly on women’s rights. It is undoubtedly a vital component, but the term “gender” is about much more than that, as gender is a multifaceted concept. I’d like to look into the topic in a broader context, maybe even from the philosophical perspective.
In my understanding, “gender” refers to male and female social roles in established traditional societies. These roles define a gender-specific pattern of behavior that men and women are expected to exhibit in particular situations. Men are traditionally seen as warriors, while women as home keepers. In traditional, conservative societies girls and boys are brought up to follow these social roles and when they grow up, they continue to behave just as they were taught to do in adolescence.
There are biological differences between women and men. But these differences have no effect on their skills and intellectual and decision-making abilities. However, the existing gender norms determine social roles for each sex just on the basis of the gender differences. After gaining a foothold, the social roles turn into stereotypes that people are hostage to in line with their gender identity. These stereotypes gradually become ingrained in public mentality and lead to gender inequality – what is allowed for some is not allowed for others. For instance, while it is acceptable, albeit unwelcome, for a man to marry a woman from an adversary clan, it is unthinkable for a woman to do the same – to marry a man from the clan of enemies. Similar restrictions apply to the sphere of emotions. While it’s all right for men to publicly express their affection for women (to extol them with music and poetry), the same is a taboo for women (who can only be the object, and never the subject, of love).
Wartime gender stereotypes
Stereotypes influence behavioral patterns at every level of public life from the bottom to the top – in families, communities, cities, countries and nations. In wars and conflicts the behavior of men and women is dictated by their gender roles rather than their individuality. Much like actors in a play, every man and woman is assigned a role to perform. Unlike the real theatre, however, in traditional societies a woman cannot perform a man’s role and vice versa. People’s behavior is usually determined by existing social norms: men are expected to be ready to go to war and sacrifice their lives, while women are supposed to support them and mothers are required to bring up their sons as soldiers (Nino Burjanadze, a well-known Georgian politician and former speaker of parliament (2001-2008), once famously said that, if necessary, she would sent one of her sons to fight in Abkhazia and the other to South Ossetia. The country’s leading politician actually reinforced the gender stereotype that mothers should raise their sons as soldiers).
The Abkhaz-Georgian conflict is a good example in this respect. Men and women adhered to their gender roles, helping to lay the nationalistic and political groundwork for the conflict. When Abkhazians and Georgians, who used to live in Abkhazia together for decades, realized that the confrontation was inevitable, they took on new roles and put on respective costumes – the costumes of nationalism. Earlier, they were good neighbors, friends and colleagues. But with the start of the war they developed new social relations, which were nationalistic by nature. Choose which side you are on at first – Abkhazians or Georgians – and then behave according to a respective gender role, male or female. This is how a conservative society enforces gender discipline, dividing the people into “us” (friends) and “them” (foes). The friend-foe divide is one the fundamental principles of nationalism. Conflicts often blur the line between nationalism and gender. But while it is possible to change sides in conflict (quite a few Georgians sided with Abkhazians and vice versa), it is virtually impossible to choose a different gender. A man must be masculine. Deserting the army by a male soldier is widely seen as a violation of the social norm. Deserters are therefore treated as social outcasts and face strong public condemnation.
Symbols to strengthen gender stereotypes
Gender stereotypes need to be constantly shored up to remain strong and intact. They are usually reinforced by special symbols and images, designed to draw a distinction between “us” and “them”. Religions are supported and sustained through the everyday practice of rituals and religious festivals. But nationalism does not have a similar calendar to rely on. Instead, it uses symbols to survive. The symbols need to be clear and concrete (like Jesus Christ’s crucifixion). There are a lot of examples of such symbols in the history of the world. For instance, Marianne, a bare-breasted woman depicted by a French artist Eugene Delacroix as “La Liberté Guidant le Peuple» (Liberty Leading the People), is widely viewed as the symbol of the French Republic. Georgia has a similar symbol too, albeit a rather controversial one – Mother Georgia, a woman holding a sword in one hand and a cup of wine in the other. However, the images of sword and wine are both usually associated with men. Women do not – and are not supposed to – behave in such a way in Georgia, as existing social norms consider it inappropriate. But symbols often have another, metaphorical meaning. This one represents a mixture of two different gender identities: a beautiful woman as Motherland and a man as the ruler of the land. And it is also a clear warning for all potential enemies – any attempt to invade the country will be met with a sword. The image of a woman with a sword and wine can thus be interpreted as a way to consolidate identity in nationalism.
Domination here, there and everywhere all the time – in peace and war
In wartime the male model of behavior prevails. Given the nature of their upbringing, women tend to support men in their pursuit of dominance and often even urge them to demonstrate their power and superiority. Letters sent to the Russian emperor Nicholas II by his wife Alexandra provide a vivid insight into such kind of behavior. “You are the Tsar, aren’t you? Show your power, bang your fist!” – she wrote apparently nudging him towards more aggressive steps against infighting within the royal family.
Contrary to popular belief, men suffer from the gender stereotypes not less than women do. They too are hostages to the existing social norms and feel constant pressure to behave as expected. If a mother prevents her son from going to war, they both will be publicly humiliated, shamed and condemned. There is still no way out of this gender trap, which creates serious problems in war and peace alike. This thesis can be well illustrated by the current Georgian political crisis. For the last six months the government and the opposition have been locked in a bitter political dispute with no solution in sight. Both sides have dug their heels and refused to compromise for fear of being seen as weak. A compromise is perceived as a sign of weakness, something men should arguably never show (this can be viewed as a political equivalent of a well-known kids staring contest in which whoever blinks first is called a loser). Even top European Union diplomats who visited Tbilisi to mediate in the dispute were unable to break the deadlock. Politicians are trying to project themselves as being tough and principled because their public image is more important for them than peace and stability in the country. They don’t care that what they perceive as a principled stance is irrelevant in this case and can do more harm than good. While Georgian experts keep recommending direct dialogue with Sukhumi and Tskhinvali, the Georgian politicians are unable to find common ground even among themselves.
The peace process and negotiations
Men have a dominant position in war and want to keep their dominance after the war is over. They behave in peace negotiations as though they were on the battlefield – they stick to their guns and never compromise. Physical strength and stamina may be good for combat. For talks, however, intellectual abilities are more important than muscle power. The uncompromising determination is a useful characteristic for fighting. Negotiations require flexibility. Calmness and flexibility, qualities traditionally associated with female gender roles, are most suitable for the peace process. Generals lead at war; politicians and diplomats should be at the helm in peacetime. If women assume leading roles in the peace process, they will kill two birds with one stone: they will make a positive contribution to the conflict settlement efforts and help the men escape from the gender trap and overcome old stereotypes without losing face. Contrary to popular opinion, men suffer from gender stereotypes as much as women do.
The future
True, it’s often hard to tell exactly whether a particular action or behavior stems from individual or gender-based approach. Anyway, public culture should promote and encourage the development of individual abilities among citizens. People should make decisions according to their intellectual skills without being constrained by gender norms and stereotypes.
Today many young men and women acknowledge that the existing gender roles are largely stereotypical. They want to be free in choosing a model of behavior for themselves and are no longer satisfied by traditional gender roles they are expected to follow. The Georgian society is currently undergoing a painful transformation process that involves a sharp conflict of values. Breaking the power of old stereotypes is by no means an easy and smooth task. That is why traditional societies are so fearful of feminism – it challenges the established gender order, the very thing they want to preserve. But changes are needed and the youth are in the vanguard of the process, though the progress is slow and the stereotypes are still strong. There have been already some positive developments at the institutional level. Georgia has signed a number of international documents that address gender issues and encourage women’s participation in the peace process, UN 1325, 1820, 1888, 1889, and 1960 resolutions in particular. But this is not enough. The Georgian society needs changes, but it is not ready for social transformation yet. For this reason, every new initiative should be backed by educational programs. It is necessary to rethink and revise the traditional gender roles from the early childhood years. Boys and girls should be taught that men and women should not necessarily be constrained by gender-specific social and behavioral traditions. There is nothing shameful or frightening about deviating from the social norms – a man can be weak and a woman can be strong. There must be opportunities for everyone – men and women alike – to realize their potential.
გენდერი კონფლიქტებსა და სამშვიდობო პროცესში
16:58 / 20.04.2021
გენდერის ფაქტორზე საუბრისას, ხშირად გულისხმობენ ქალთა უფლებების დაცვას. რა თქმა უნდა, ეს მნიშვნელოვანი კომპონენტია, მაგრამ ”გენდერის” ცნება გაცილებით ფართოა.
მე მსურს, უფრო სიღრმისეულად შევეხო ამ თემას. ჩემთვის ტერმინი „გენდერი“ ნიშნავს მამაკაცთა და ქალთა მიერ, ნებაყოფილობით ან ვალდებულებით, იმ სოციალური როლების მორგებას, რომლებიც დამკვიდრებულია ტრადიციულ საზოგადოებებში. ეს როლები გულისხმობს ქცევის გარკვეულ მოდელს, რომელიც ქალებმა და მამაკაცებმა უნდა დაიცვან კონკრეტულ სიტუაციებში მათი სქესის შესაბამისად. ამ როლების მიხედვით, კაცი მეომარია, ქალი კი - ოჯახის დამცველი. ბავშვობიდან ბიჭები და გოგონები ამ სულისკვეთებით იზრდებიან. ზრდასრულ ასაკშიც განაგრძობენ ისინი იმ როლის შესრულებას, რაც საზოგადოებამ მათ დააკისრა.ქალისა და მამაკაცის როლი ბიოლოგიური განსხვავებებით არის განპირობებული. ეს განსხვავებები გავლენას არ ახდენს ადამიანის უნარზე, ინტელექტზე ან გადაწყვეტილების მიღების უნარზე. მიუხედავად ამისა, გენდერული ნორმა სქესობრივ განსხვავებებს სოციალური როლის განსაზღვრის ფუნქციას ანიჭებს. საზოგადოებაში დამკვიდრების შემდეგ, სოციალური როლები სტერეოტიპებად იქცევა, რომლებიც ადამიანს მათი გენდერული იდენტობის მძევლებად აქცევს. ეს იწვევს უფლებებში გენდერულ დისბალანსს - რისი უფლებაც აქვს ერთს, ეკრძალება მეორეს. მაგალითად, თუ ბიჭი დაქორწინდება მტრის გვარის გოგონაზე, ეს არასასურველი ფაქტია, მაგრამ მაინც დასაშვებია ეს ქმედება, გოგონასთვის კი მიუტევებელია მტრის ბანაკის ვაჟზე დაქორწინება. შეზღუდვები, ასევე, ეხება ემოციების გამოხატვას. მამაკაცს შეუძლია საჯაროდ გამოხატოს თავისი გრძნობები ქალის მიმართ (შეაქოს იგი პოეზიით, სიმღერებით), ქალს კი ასეთი საქციელი არ შეეფერება. (ის შეიძლება იყოს სიყვარულის ობიექტი, მაგრამ არა სუბიექტი).
სტერეოტიპები ქმნიან ქცევის მოდელს სოციალური ცხოვრების ყველა დონეზე - ოჯახებში, თემებში, ქალაქებსა და ქვეყნებში. კონფლიქტის ან ომის დროს ქალები და მამაკაცები ვერ იქცევიან ისე, როგორც ამას მათი ინდივიდუალობა კარნახობს, არამედ ისე, როგორც ამას მათ გენდერული როლი სთავაზობს. ეს სპექტაკლის მსგავსია - ყველა თავის როლს ასრულებს. თუ თეატრში ქალს შეუძლია მამაკაცის როლი შეასრულოს, ან პირიქით, კონსერვატიული საზოგადოების ცხოვრებაში ეს შეუძლებელია. ადამიანების ქცევა განპირობებულია მოცემული ტრაექტორიით: კაცი უნდა წავიდეს ომში და თავი გაწიროს, ქალმა კი მას მხარი უნდა დაუჭიროს ამ ქმედებაში, დედამ უნდა აღზარდოს მეომარი ვაჟი. ქართველმა პოლიტიკოსმა ნინო ბურჯანაძემ (პარლამენტის სპიკერი 2001-2008) ერთხელ თქვა: ”მას ორი ვაჟი ჰყავს. საჭიროების შემთხვევაში, ერთს გავაგზავნის აფხაზეთში, ხოლო მეორეს – სამხრეთ ოსეთში. წამყვანმა სახელმწიფო მოღვაწემ გაამყარა გენდერული სტერეოტიპი–,,დედამ უნდა აღზარდოს მეომარი შვილები“.
ასე იყო ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის დროსაც. ქალები და მამაკაცები მოქმედებდნენ თავიანთი გენდერული როლების შესაბამისად და ამით ახდენდნენ ერთობის დემონსტრირებას ეთნოპოლიტიკური კონფლიქტის წინაშე. როდესაც აფხაზეთის ტერიტორიაზე ერთად მცხოვრები ქართველები და აფხაზები მიხვდნენ, რომ კონფლიქტი გარდაუვალია, მათ დაიწყეს ახალი როლების მოსინჯვა და შესაბამისი „სამოსის“ ტარება - ეს იყო ეთნიკური ნაციონალიზმის „სამოსი“. მანამდე ისინი ურთიერთობდნენ, როგორც მეზობლები, მეგობრები, თანამშრომლები; ომის დროს კი გაჩნდა ეთნიკური ხასიათის ახალი კავშირები. აირჩიე, ვის ბანაკში ხარ – აფხაზების თუ ქართველების. აირჩიე ბანაკი? ახლა მოიქეცი შესაბამისად. ასე რომ – კონსერვატიული საზოგადოება აყალიბებს გენდერულ წესრიგს - აქ არიან შენიანები, იქ კი მტრები. დაყოფა” ჩვენიანებად” და ”მტრებად” ნაციონალიზმის ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპია. კონფლიქტის დროს ნაციონალიზმი და გენდერული ქცევები განუყოფელ ერთობას ქმნიან. ამავე დროს, თუ შეიძლება ბანაკის არჩევა ეთნიურობის მიხედვით (ხშირია შემთხვევები, როდესაც ქართველები აფხაზეთის მხარეს რჩებოდნენ და პირიქით), გენდერული თვალსაზრისით ეს თითქმის შეუძლებელია. მამკააცი ყოველთვის უნდა იყოს მამაცი. დეზერტირი ადამიანი არის სოციალური ნორმის დარღვევა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის იმსახურებს საზოგადოებისგან დაგმობას.
სიმბოლოები გენდერული სტერეოტიპების განმტკიცებისთვის
იმისათვის, რომ გენდერულმა სტერეოტიპებმა იმუშაონ, ეს სტერეოტიპები ძლიერდებიან გამოსახულებებით, სიმბოლოებით, რომლებიც შექმნილია ჩვენიანებისა და მტრების შორის საზღვრის დასადგენად. თუ რელიგია განმტკიცებულია ყოველდღიური საქმიანობითა და რეგულარული დღესასწაულებით, ნაციონალიზმში არ არსებობს ისეთი "კალენდარი", რომელსაც ის დაეყრდნობა. ამიტომ, ნაციონალიზმი იკვებება სიმბოლოებით, მაგრამ ეს სიმბოლოები უნდა იყოს კონკრეტული (როგორიცაა მაგ., ქრისტე ჯვარზე). ხალხთა ისტორიაში მრავლადაა მსგავსი გამოსახულება. მაგალითად, მარიანა - მოშიშვლებული მკერდით, მხატვარ ეჟენ დელაკრუას ტილოზე "თავისუფლება ხალხს ხელმძღვანელობს" - საფრანგეთის რესპუბლიკის სიმბოლოდ იქცა. საქართველოშიც არსებობს ასეთი სიმბოლო, ,, ქართლის დედა“ ქალს ერთ ხელში მახვილი უჭირავს, მეორეში კი ღვინის ფიალა. მაგრამ ორივე სიმბოლო მამაკაცს განასახიერებს. საქართველოში ასეთი ქალები არ არსებობენ - ყოველ შემთხვევაში, სოციუმი არ მიესალმება ქალის ასეთ ქცევას. მაგრამ ამ ქანდაკებას მეტაფორული დანიშნულება აქვს, ის აერთიანებს გენდერულ განსხვავებებს მამაკაცის თვისებების სასარგებლოდ
დომინირება ყოველთვის და ყველგან: ომში და მშვიდობიან დროს
ომის დროს ქცევის მამრობითი მოდელი დომინირებს. ქალები, თავიანთი აღზრდიდან გამომდინარე, მხარს უჭერენ მამაკაცის დომინირების სურვილს და ხშირად ხელსაც უწყობენ, რომ მამაკაცმა ამის დემონსტრირება მოახდინოს. ამ ფაქტზე მშვენივრად მეტყველებს იმპერატორ ნიკოლოზ მეორისა და მისი მეუღლის ალექსანდრას მიმოწერა. თავის წერილებში იმპერატრიცა ქმარს უბიძგებს სამეფო კარზე ინტრიგების ძალისმიერი გზებით გადაწყვეტისკენ: „შენ ხარ მეფე! აჩვენე შენი ძალა, დაარტყი მუშტი!” აქეზებს იგი მეფეს. დადგენილი ნორმების საწინააღმდეგოდ, მამაკაცები ქალებზე არანაკლებ იტანჯებიან მათზე დაკისრებული როლის გამო. ისინიც სტერეოტიპების მძევლები არიან და უარს ვერ იტყვიან თავიანთი როლების შესრულებაზე. დედა, რომელიც შვილს არ უშვებს ომში, სწირავს შვილსაც და საკუთარ თავსაც საზოგადოებისგან შეურაცხყოფის მისაღებად. ეს ერთგვარი გენდერული ხაფანგია. ეს ამძიმებს პრობლემებს არა მხოლოდ ომში, არამედ მშვიდობიან დროსაც. აი, თვალსაჩინო მაგალითი ამ თეზისის დასადასტურებლად - კრიზისია ქართულ პოლიტიკაში. ხელისუფლება და ოპოზიცია მთელი ექვსი თვის განმავლობაში ვერაფერზე შეთანხმდნენ. დათმობა არავის სურს, რადგან დათმობა არაკაცური საქციელია და სისუსტედ ჩაითვლება. საბავშვო თამაშივითაა - ვინც პირველი დაახამხამებს თვალს, წაგებულიც ისაა. მაღალი რანგის ევროპელი დიპლომატის ჩამოსვლამაც კი ვერ დაძრა სიტუაცია მკვდარი წერტილიდან. პრინციპულობა უფრო მნიშვნელოვანი არმოჩნდა, ვიდრე კონსენსუსი და კომპრომისი - და არავის აინტერესებს, რომ ეს პრინციპულობა ანგრევს ნდობას და საზოგადოების მოლოდინებს მდგრად განითარებაზე. მაშინ როცა, ქართული საექსპერტო საზოგადოება მოუწოდებს ქართველ პოლიტიკოსებს აფხაზურ და სამხრეთ ოსურ მხარეებთან გამართონ მოლაპარაკებები, იგივე ქართველი პოლიტიკოსები ერთმანეთთანაც კი ვერ პოულობენ საერთო ენას.
სამშვიდობო პროცესი და მოლაპარაკებები
მამაკაცი, რომელიც შეჩვეულია ომში დომინირებას, მას ომის შემდეგაც შემდეგ სურს, იყოს დომინანტი. მოლაპარაკებების პროცესში ის ისევე იქცევა, როგორც ომში - პრინციპულია, არ მიდის დათმობებზე. მაგრამ თუ ომში მამაკაცის პრინციპულობა მისი ფიზიკური ძალითაა განპირობებული, მოლაპარაკებებში მას აღარ სჭირდება კუნთები. აქ ინტელექტია საჭირო. ძალა კარგია ბრძოლის ველზე; მოლაპარაკებებსა და სამშვიდობო პროცესში არანაკლებ მნიშვნელობას იძენს მოქნილობა და სიმშვიდე - თვისებები, რომელთაც ქალებს მათი გენდერულ როლი ანიჭებს. ომში სიტუაციას მართავენ გენერლები, ომის შემდეგ - პოლიტიკოსები და დიპლომატები. თუ ქალები საკუთარ ხელში აიღებენ ინიციატივას სამშვიდობო პროცესის სამართავად, ისინი ერთი გასროლით ორ კურდღელს მოინადირებენ - მრავაფეროვანს გახდიან კონფლიქტის მშვიდობიან მოგვარების რესურსებს და აუცილებელი სტერეოტიპული ქცევისგან გაათავისუფლებენ მამაკაცებს. ვთვლი რომ, არა მხოლოდ ქალი იტანჯება მასზე დაკისრებულ როლით - მამაკაცებიც ასევე, არიან თავიანთი გენდერული ვალდებულებების მძევლები.
მომავალი
ძნელია ზუსტად განისაზღვროს, ესა თუ ის კონკრეტული ქმედება გენდერული მიდგომის შედეგია თუ ინდივიდუალური უნარ-ჩვევების. ნებისმიერ შემთხვევაში, სოციალურმა კულტურამ ხელი უნდა შეუწყოს ადამიანებში ინდივიდუალური თვისებების განვითარებას და განმტკიცებას. ადამიანმა გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს თავისი შესაძლებლობებისა და უნარების შესაბამისად, საზოგადოების მიერ დადგენილი გენდერული ჩარჩოს გათვალისწინების გარეშე. დღეს ახალგაზრდა გოგონები და ბიჭები გრძნობენ, რამდენად პირობითია გენდერული როლები. მათ სურთ, აირჩიონ ქცევის საკუთარი მოდელი და არ შეასრულონ დაკისრებული როლები. საზოგადოებაში ხდება ღირებულებების დაპირისპირება. სტერეოტიპების დარღვევა მტკივნეული პროცესია. ამიტომ, ტრადიციულ საზოგადოებებს არ სურთ დადგენილი ნორმების შეცვლა. ასეთ საზოგადოებებს ფემინიზმის ეშინიათ, რადგან ის ანგრევს სტერეოტიპებს. ეს პროცესი უკვე დაწყებულია ახალგაზრდებში. მართალია, ის ჯერ კიდევ სუსტია და სტერეოტიპები კვლავ ძლიერია, მაგრამ ინსტიტუციონალურ დონეზე, ცვლილებები დაიწყო. საქართველო შეუერთდა საერთაშორისო რეზოლუციებს, რომლებიც ეხება გენდერულ ასპექტებს და ხელს უწყობს ქალთა მონაწილეობას სამშვიდობო პროცესში - ეს არის გაეროს რეზოლუციები #1325, #1820, #1888, #1889, #1960. მაგრამ ეს არ არის საკმარისი. ჩვენ გვჭირდება ცვლილებები საზოგადოებაში, რომელიც, სამწუხაროდ, ამისთვის მზად არ არის. ამიტომ, ყველა წამოწყებას უნდა დაეხმაროს საგანმანათლებლო პროექტები. აუცილებელია ბავშვობიდან დაიწყოს ქალებისა და მამაკაცების სოციალური როლების გადახედვა და გადაფასება. ორივე სქესს უნდა განემარტოს, რომ არც ქალი და არც მამაკაცი არ არის ვალდებული, ყოველთვის დარჩეს გენდერული ქცევის ჩარჩოებში, რომ სოციალური როლის დაკარგვა ან შეცვლა არ არის საშიში, მამაკაცს აქვს სისუსტის უფლება, ქალი კი შეიძლება იყოს ძლიერი. ადამიანებს - მამაკაცებსაც და ქალებსაც - უნდა მიეცეთ საკუთარი თავის რეალიზაციის შესაძლებლობა.
პაატა ზაქარეიშვილი
Гендерный фактор в конфликтах и миротворчестве
Говоря о гендере, чаще подразумевают защиту прав женщин. Разумеется, это важный компонент, но понятие «гендер» – гораздо более глубокое. Я хотел бы взглянуть на тему шире, возможно, с философского ракурса.
Для меня термин «гендер» подразумевает социальные роли мужчины и женщины, утвержденные в традиционных обществах. Эти роли предполагают определенную модель поведения, которым должны следовать мужчины и женщины по праву принадлежности к полу в конкретных ситуациях. По этим ролям мужчина – воин, женщина – хранительница очага. С детства мальчиков и девочек воспитывают в этом духе. Когда они вырастают, продолжают играть роль, которую им определило общество.
Принадлежность к мужчинам и женщинам обусловлена биологическими различиями. Эти различия не влияют на навыки человека, его интеллект или способность принимать решения. Однако гендерная норма придает половым различиям функцию определять социальную роль. Утвердившись в обществе, социальные роли превращаются в стереотипы, которые берут в заложники человека, в рамках своей гендерной идентификации. Это приводит к гендерному дисбалансу в правах – что положено одним, не положено другим. Например, если парень женится на девушке из клана противника, то хоть это и нежелательно, но допустимо, а девушке выйти замуж за парня из стана врага – непростительно. Ограничения касаются и выражения эмоций. Мужчина может публично выражать свои чувства к женщине (восхвалять ее в стихах, песнях), женщине такое не положено (она может быть объектом любви, но не субъектом).
Гендерные стереотипы на войне
Стереотипы формируют модель поведения на всех уровнях общественной жизни снизу вверх – в семьях, общинах, городах, странах, народах. Во время конфликта или на войне мужчины и женщины ведут себя не так, как диктует им их индивидуальность, а так, как предполагает их гендерная роль. Это как в спектакле – каждый играет свою роль. Но если в театре женщина может играть мужскую роль или наоборот, то в жизни консервативного общества это невозможно. Поведение людей обусловлено заданной траекторией: мужчина должен идти на войну и жертвовать собой, женщина должна поддерживать его в этом, мать должна растить сына-воина. (Грузинский политик Нино Бурджанадзе, будучи спикером парламента (2001-2008) сказала как-то: «Если понадобится, я пошлю одного сына в Абхазию, а другого – в Южную Осетию». Ведущий государственный деятель закрепил гендерный стереотип «мать должна воспитывать сыновей-воинов».)
Так было и во время грузино-абхазского конфликта. Мужчины и женщины действовали согласно своим ролям, закрепляя тем самым этнополитическую основу конфликта. Когда грузины и абхазы, вместе проживающие на территории Абхазии, поняли, что конфликт неизбежен, начали примерять на себя новые роли и надевать соответствующие костюмы – костюмы национализма. Раньше они общались как соседи, друзья, сотрудники, в войне у их появились новые социальные связи – национального характера. Выбирай, в чьем ты лагере – абхазов или грузин. Выбрал лагерь теперь – веди, как положено мужчине/женщине. Так консервативное общество налаживает гендерный порядок – тут свои, там чужие. Деление на «своих» и «чужих» – один из основных принципов национализма. В конфликте национализм и гендер сливаются друг с другом. При этом если национальный лагерь можно выбрать (нередки случаи, когда грузины оставались на абхазской стороне и наоборот), то гендерный – практически невозможно. Мужчина должен быть мужественным. Мужчина-дезертир – это нарушение социальной нормы, а значит, он заслуживает осуждения общества.
Символы для укрепления гендерных стереотипов
Чтобы гендерные стереотипы работали, им нужно подкрепление. Подкрепляются они образами, символами, призванными расчертить границу между своим и чужим. Если религия укрепляется ежедневными занятиями и регулярными праздниками, то в национализме подобного «календаря», который подпирал бы его, нет. Поэтому он подпитывается символами. Но символы должны быть конкретными (как Христос на кресте). Подобных образов в истории народов немало. Например, Марианна – женщина с обнаженной грудью, изображенная на картине художника Эжена Делакруа «Свобода, ведущая народ» – стала символом Французской республики. В Грузии тоже есть такой образ, довольно неоднозначный – Мать-Грузия. Женщина держит в руках меч и чашу с вином. Но оба символа – мужские. Таких женщин в Грузии нет – во всяком случае, социальные роли не приветствуют такое поведение женщины. Но у образов другая цель, метафорическая. В образе смешиваются гендерные различия: красивая женщина – Родина, хозяин земли – мужчина. Придешь с войной – встречу с мечом. Женщина с мечом и вином – закрепляющий фактор идентичности в национализме.
Доминирование всегда и везде: на войне и в мирное время
Во время войны доминирует мужская модель поведения. Женщины в силу воспитания поддерживают стремление мужчины доминировать, а нередко принуждают мужчину демонстрировать. Это прекрасно показывает переписка между императором Николаем II и его женой Александрой. В письмах императрица подталкивает мужа к силовым решениям внутридворовых интриг: «Ты же царь! Покажи свою власть, ударь кулаком!», - подстрекает она его.
Вопреки установившему мнению, мужчины страдают от навязанной роли не меньше, чем женщины. Они тоже заложники стереотипов и не могут отказаться выполнять свои роли. Мать, не отпускающая сына на войну, обрекает его и себя на позор и порицание общества. Такая гендерная западня, еще ждет своего разрешения. Она усугубляет проблемы не только на войне, но и в мирное время. Хороший пример-подтверждение этого тезиса – кризис, сложившийся в грузинской политике. Власти и оппозиция уже почти полгода не могут договориться. Никто не хочет уступать – это ведь не по-мужски, это проявление слабости (как детская игра – кто первый моргнет, тот проиграл). Даже приезд европейского дипломата высокого ранга не сдвинул ситуацию с мертвой точки. Принципиальность важнее, чем мир и порядок – и никого не волнует, что эта принципиальность совершенно неуместна и губительна. В то время как мы, грузинские эксперты, твердим, что надо общаться с абхазскими и югоосетинскими сторонами в конфликтах, грузинские политики не могут найти общий язык даже друг с другом.
Миротворчество и переговоры
Мужчина, привыкший доминировать на войне, хочет доминировать и после нее. В переговорном процессе он ведет себя так же, как на войне – принципиален, не идет на уступки. Но если на войне физическая сила мужчин к месту, то в переговорах мускулы не нужны, нужен интеллект. Принципиальность хороша на поле брани, на переговорах необходима гибкость. В миротворчестве как раз уместны гибкость и спокойствие – качества, которыми гендерная роль наделяет женщин. На войне ситуацией управляют генералы, после войны – политики и дипломаты. Если женщины возьмут на себя инициативу в миротворчестве, то убьют двух зайцев – внесут свой вклад в мирное урегулирование и позволят мужчинам выйти из гендерного тупика, освободить их из лап стереотипа без ущерба самолюбия. Ведь вопреки распространенному мнению, от навязанной роли страдают не только женщины – мужчины тоже заложники своих гендерных обязательств.
Будущее
Конечно, сложно точно определить, является ли то или иное действие результатом гендерного подхода или индивидуального. Но в любом случае, общественная культура должна способствовать тому, чтобы развивать и усиливать в людях индивидуальные качества. Человек должен принимать решение соответственно своим способностям и умениям, без оглядки на гендерные рамки, поставленные обществом.
Сегодня молодые девушки и парни чувствуют, насколько условны гендерные роли. Они хотят сами выбирать модель поведения, а не исполнять навязанные роли. Внутри общества идет столкновение ценностей. Ломка стереотипов – болезненный процесс. Именно поэтому традиционные общества опасаются феминизма – он разрушает стереотипы, а они не хотят, чтобы установившиеся роли менялись. Но менять их надо, и среди молодых уже начался процесс. Правда, пока он слабый, а стереотипы еще сильны. На институциональном уровне начались подвижки. Грузия присоединилась к международным резолюциям, которые касаются гендерных аспектов и поощряют участие женщин в миротворчестве – это Резолюции ООН №1325, №1820, №1888, №1889, №1960. Но этого недостаточно. Нужны перемены в обществе, но оно к ним не готово. Поэтому все начинания надо поддерживать образовательными проектами. Надо переосмыслить, переоценить социальные роли мужчин и женщин, начиная с детских лет. Следует объяснить обоим полам, что ни женщины, ни мужчины не обязаны оставаться всегда в своих гендерных поведенческих рамках. Терять или менять свои социальные роли не страшно, мужчина имеет право быть слабым, женщина может быть сильной. Надо дать возможность людям – мужчинам и женщинам – реализовать себя.
Паата Закареишвили
The gender factor in conflicts and the peace process
By Paata Zakareishvili
Discussions about gender tend to focus mostly on women’s rights. It is undoubtedly a vital component, but the term “gender” is about much more than that, as gender is a multifaceted concept. I’d like to look into the topic in a broader context, maybe even from the philosophical perspective.
In my understanding, “gender” refers to male and female social roles in established traditional societies. These roles define a gender-specific pattern of behavior that men and women are expected to exhibit in particular situations. Men are traditionally seen as warriors, while women as home keepers. In traditional, conservative societies girls and boys are brought up to follow these social roles and when they grow up, they continue to behave just as they were taught to do in adolescence.
There are biological differences between women and men. But these differences have no effect on their skills and intellectual and decision-making abilities. However, the existing gender norms determine social roles for each sex just on the basis of the gender differences. After gaining a foothold, the social roles turn into stereotypes that people are hostage to in line with their gender identity. These stereotypes gradually become ingrained in public mentality and lead to gender inequality – what is allowed for some is not allowed for others. For instance, while it is acceptable, albeit unwelcome, for a man to marry a woman from an adversary clan, it is unthinkable for a woman to do the same – to marry a man from the clan of enemies. Similar restrictions apply to the sphere of emotions. While it’s all right for men to publicly express their affection for women (to extol them with music and poetry), the same is a taboo for women (who can only be the object, and never the subject, of love).
Wartime gender stereotypes
Stereotypes influence behavioral patterns at every level of public life from the bottom to the top – in families, communities, cities, countries and nations. In wars and conflicts the behavior of men and women is dictated by their gender roles rather than their individuality. Much like actors in a play, every man and woman is assigned a role to perform. Unlike the real theatre, however, in traditional societies a woman cannot perform a man’s role and vice versa. People’s behavior is usually determined by existing social norms: men are expected to be ready to go to war and sacrifice their lives, while women are supposed to support them and mothers are required to bring up their sons as soldiers (Nino Burjanadze, a well-known Georgian politician and former speaker of parliament (2001-2008), once famously said that, if necessary, she would sent one of her sons to fight in Abkhazia and the other to South Ossetia. The country’s leading politician actually reinforced the gender stereotype that mothers should raise their sons as soldiers).
The Abkhaz-Georgian conflict is a good example in this respect. Men and women adhered to their gender roles, helping to lay the nationalistic and political groundwork for the conflict. When Abkhazians and Georgians, who used to live in Abkhazia together for decades, realized that the confrontation was inevitable, they took on new roles and put on respective costumes – the costumes of nationalism. Earlier, they were good neighbors, friends and colleagues. But with the start of the war they developed new social relations, which were nationalistic by nature. Choose which side you are on at first – Abkhazians or Georgians – and then behave according to a respective gender role, male or female. This is how a conservative society enforces gender discipline, dividing the people into “us” (friends) and “them” (foes). The friend-foe divide is one the fundamental principles of nationalism. Conflicts often blur the line between nationalism and gender. But while it is possible to change sides in conflict (quite a few Georgians sided with Abkhazians and vice versa), it is virtually impossible to choose a different gender. A man must be masculine. Deserting the army by a male soldier is widely seen as a violation of the social norm. Deserters are therefore treated as social outcasts and face strong public condemnation.
Symbols to strengthen gender stereotypes
Gender stereotypes need to be constantly shored up to remain strong and intact. They are usually reinforced by special symbols and images, designed to draw a distinction between “us” and “them”. Religions are supported and sustained through the everyday practice of rituals and religious festivals. But nationalism does not have a similar calendar to rely on. Instead, it uses symbols to survive. The symbols need to be clear and concrete (like Jesus Christ’s crucifixion). There are a lot of examples of such symbols in the history of the world. For instance, Marianne, a bare-breasted woman depicted by a French artist Eugene Delacroix as “La Liberté Guidant le Peuple» (Liberty Leading the People), is widely viewed as the symbol of the French Republic. Georgia has a similar symbol too, albeit a rather controversial one – Mother Georgia, a woman holding a sword in one hand and a cup of wine in the other. However, the images of sword and wine are both usually associated with men. Women do not – and are not supposed to – behave in such a way in Georgia, as existing social norms consider it inappropriate. But symbols often have another, metaphorical meaning. This one represents a mixture of two different gender identities: a beautiful woman as Motherland and a man as the ruler of the land. And it is also a clear warning for all potential enemies – any attempt to invade the country will be met with a sword. The image of a woman with a sword and wine can thus be interpreted as a way to consolidate identity in nationalism.
Domination here, there and everywhere all the time – in peace and war
In wartime the male model of behavior prevails. Given the nature of their upbringing, women tend to support men in their pursuit of dominance and often even urge them to demonstrate their power and superiority. Letters sent to the Russian emperor Nicholas II by his wife Alexandra provide a vivid insight into such kind of behavior. “You are the Tsar, aren’t you? Show your power, bang your fist!” – she wrote apparently nudging him towards more aggressive steps against infighting within the royal family.
Contrary to popular belief, men suffer from the gender stereotypes not less than women do. They too are hostages to the existing social norms and feel constant pressure to behave as expected. If a mother prevents her son from going to war, they both will be publicly humiliated, shamed and condemned. There is still no way out of this gender trap, which creates serious problems in war and peace alike. This thesis can be well illustrated by the current Georgian political crisis. For the last six months the government and the opposition have been locked in a bitter political dispute with no solution in sight. Both sides have dug their heels and refused to compromise for fear of being seen as weak. A compromise is perceived as a sign of weakness, something men should arguably never show (this can be viewed as a political equivalent of a well-known kids staring contest in which whoever blinks first is called a loser). Even top European Union diplomats who visited Tbilisi to mediate in the dispute were unable to break the deadlock. Politicians are trying to project themselves as being tough and principled because their public image is more important for them than peace and stability in the country. They don’t care that what they perceive as a principled stance is irrelevant in this case and can do more harm than good. While Georgian experts keep recommending direct dialogue with Sukhumi and Tskhinvali, the Georgian politicians are unable to find common ground even among themselves.
The peace process and negotiations
Men have a dominant position in war and want to keep their dominance after the war is over. They behave in peace negotiations as though they were on the battlefield – they stick to their guns and never compromise. Physical strength and stamina may be good for combat. For talks, however, intellectual abilities are more important than muscle power. The uncompromising determination is a useful characteristic for fighting. Negotiations require flexibility. Calmness and flexibility, qualities traditionally associated with female gender roles, are most suitable for the peace process. Generals lead at war; politicians and diplomats should be at the helm in peacetime. If women assume leading roles in the peace process, they will kill two birds with one stone: they will make a positive contribution to the conflict settlement efforts and help the men escape from the gender trap and overcome old stereotypes without losing face. Contrary to popular opinion, men suffer from gender stereotypes as much as women do.
The future
True, it’s often hard to tell exactly whether a particular action or behavior stems from individual or gender-based approach. Anyway, public culture should promote and encourage the development of individual abilities among citizens. People should make decisions according to their intellectual skills without being constrained by gender norms and stereotypes.
Today many young men and women acknowledge that the existing gender roles are largely stereotypical. They want to be free in choosing a model of behavior for themselves and are no longer satisfied by traditional gender roles they are expected to follow. The Georgian society is currently undergoing a painful transformation process that involves a sharp conflict of values. Breaking the power of old stereotypes is by no means an easy and smooth task. That is why traditional societies are so fearful of feminism – it challenges the established gender order, the very thing they want to preserve. But changes are needed and the youth are in the vanguard of the process, though the progress is slow and the stereotypes are still strong. There have been already some positive developments at the institutional level. Georgia has signed a number of international documents that address gender issues and encourage women’s participation in the peace process, UN 1325, 1820, 1888, 1889, and 1960 resolutions in particular. But this is not enough. The Georgian society needs changes, but it is not ready for social transformation yet. For this reason, every new initiative should be backed by educational programs. It is necessary to rethink and revise the traditional gender roles from the early childhood years. Boys and girls should be taught that men and women should not necessarily be constrained by gender-specific social and behavioral traditions. There is nothing shameful or frightening about deviating from the social norms – a man can be weak and a woman can be strong. There must be opportunities for everyone – men and women alike – to realize their potential.
მასალის გამოყენების პირობები